Нийгмийн сэдвээр бүлэг

Ховд аймаг дахь эрдэс баялаг, уурхайн салбарын хариуцлага, ил тод байдал тулгамдсан асуудлыг судлан шинжилж, дүгнэлт зөвлөмж боловсруулан аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал, Засаг даргад 2024 оны 12 дугаар сард хүргүүлсэн нь ч мөрөөр нь тодорхой ажил зохиохгүй арга хэмжээ авахгүй байгаагаар барахгүй. Аймгийн Засаг даргын тамгын газар энэ тухайд ямар ч хариу өгөөгүй учир уг асуудлыг дахин сануулж, бичиг, зөвлөмжийг шинээр хүргүүлжээ. Зөвлөмжийг толилуулж байна.

Ховд аймгийн эрдэс баялаг, уурхай олборлолтын

 салбарын хариуцлага, ил тод байдал тулгамдсан

асуудлын талаарх санал зөвлөмж

          2024 оны 11 дүгээр сар                                                                                                        Ховд аймаг

 2022 оноос хойш Ховд аймаг дахь уурхай, олборлолт, эрдэс баялгийн зарим асуудалд хийсэн судалгааны дүгнэлтийг танилцуулан, тодорхой асуудлуудыг зөвлөмж болгох зорилгоор энэхүү мэдээллийг бэлтгэв.

“Ховдын толь сонин” НҮТББ нь 2022 оноос Нээлттэй нийгэм форумын дэмжлэгтэйгээр энэ асуудлын хүрээнд судалгаа мониторинг, мөн стратегийн буюу нийтийн эрхийн өмгөөллийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж ирэхдээ тус аймаг дахь “Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачлагын дэд зөвлөл” болон холбогдох байгууллагуудтай тогтмол хамтран ажилласан болохыг дурьдаж байна.  

Энэхүү мэдээллийн хүрээнд бид Ховд аймаг дахь байгалийн эрдэс баялаг, байгаль хамгаалал, уурхайн хайгуул, олборлолтын төлөв байдлын тухай тойм мэдээлэл өгөх, тэрчлэн;

1. Ашигт малтмалын тухай хуулийн дагуу ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч болон орон нутгийн захиргааны хооронд байгуулдаг хамтран ажиллах гэрээг тойрсон зарим асуудлууд;
2. “Стратегийн буюу нийтийн эрхийн өмгөөлөл” гэж юу болох хийгээд Ховд аймагт хийгдэж буй стратегийн өмгөөллийн тухай;
3. Ил тод байдал, хариуцлагатай холбоотой тулгамдсан асуудлуудыг авч үзэв.

Нэг: Уурхайн салбарын орон нутагтай хамтран ажиллах гэрээний ил тод байдал, хариуцлага

Монгол Улсын түвшинд уурхайн салбар дахь зарим гэрээ ялангуяа орон нутгийн гэрээний баримт бичгүүд харьцангуй ил тод болсон ч нэн ялангуяа газрын тосны чиглэлээрх гэрээ ил тод бус. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 42 дугаар зүйл дэх заалтын хэрэгжилт хангалттай биш, аливаа этгээдийн эрх ашгийг хөндсөн Захиргааны шийдвэр гаргах, гэрээ байгуулахад эрх ашиг нь хөндөгдөж  буй этгээдүүдийн (нутгийн иргэд) саналыг сонсох зорилгоор сонсох ажиллагаа заавал явуулах тухай Захиргааны Ерөнхий хуулийн 27 дугаар зүйлд заасан үүргийн хэрэгжилт нэн хангалтгүй байгаа нь бодит зүйл.

Энд Засгийн газрын 179 дүгээр тогтоолоор батлагдсан орон нутгийн гэрээ байгуулах жишиг загварчлалыг голчлон дурьдах ёстой бөгөөд уг тогтоолын хавсралтанд “ гэрээг байгуулмагц талууд өөрсдийн цахим сайтад ажлын 3 хоног дотор нийтлэх, Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилгын дэд зөвлөлд ажлын 5 хоног дотор хүргүүлэх, иргэдэд сар бүр мэдээлэл хүргэх, гэрээг байгуулах хэлцлийн явцад олон нийтийн уулзалт хэлэлцүүлэг зохион байгүүлах гэсэн үүрэгжүүлсэн заалтууд бий. Гэтэл хэрэгжилтийн хувьд хангалттай бус, зарим нь сайтдаа байршуулдаггүй, хяналт, үр дүн тааруу, газрын тосны салбар дахь гэрээнүүд ихэнх нь ил тод тавигдаагүй, (гэрээг ил тод байршуулсан байдал нь дунджаар 50 хувьтай) тогтоолын зарим заалтад өөрчлөлт оруулах шаардлага ажиглагддаг гэх мэт асуудлууд байгаа.

Ховд аймгийн хувьд бол iltodgeree.mn цахим сайтад гэрээгээ байршуулсан нь МоЭнКо компаний гэрээнүүд, мөн “Талст молор” компанийн ганц нэг ус, газар ашиглах гэрээнүүдээс бусад нь ил тод бус байсаар байна. Тэрчлэн Ховд аймаг болон МоЭнКо компаний хооронд 2021 онд шинэчлэн байгуулсан хамтран ажиллах гэрээг аймгийн Засаг даргын Тамгын газар өөрийн цахим сайтад байршуулаагүй явж ирсэн ба 2022 оноос хойш манай байгууллага болон ОҮИТБС-ын дэд зөвлөлөөс удаа дараа сануулж, шаардсаар авч хэрэгжихгүй байгаа нь тоогүй.

Ховд аймгийн Засаг дарга болон МоЭнКо компаний хооронд 2021 онд шинэчлэгдэн байгуулагдсан хамтран ажиллах гэрээний 25 дугаар зүйлийн 25.1-д зааснаар батлагдсан гэрээг тухайн гэрээ батлагдсанаас хойш ажлын 3 хоногийн дотор Засаг даргын Тамгын газрын цахим хуудсанд байршуулах, мөн гэрээний 25.2-т зааснаар гэрээний хэрэгжилтийг жил бүрийн 1 дүгээр сард багтаан дүгнэх ёстой ч 2021 онд уг гэрээг шинэчлэн байгуулснаас хойш огт дүгнэлгүй явж ирэв. Гэрээний хэрэгжилтийг дүгнэх ажлыг талуудын болон олон нийтийн оролцоог хангаж ил тод нээлттэйгээр зохион байгуулах зарчим хэрэгжихгүй байгааг мөн дурьдах нь зүйтэй.

Бусад тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн тухайд авч үзвэл Ашигт малтмалын тухай хуулийн 42 дугаар зүйлийг 42.2-т заасны дагуу ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл эзэмшин үйл ажиллагаа явуулж буй аливаа этгээд орон нутагтай хамтран ажиллах гэрээ байгуулах асуудлаар нутгийн Захиргааны байгууллагатай хамтран олон нийтийн хэлэлцүүлэг явуулах үүрэгтэй ч, уг асуудлаар хэлэлцүүлгүүдийг зохион байгуулах алхмууд хийгдэхгүй байна.

Хоёр: Стратегийн буюу нийтийн эрхийн өмгөөллийн зарим асуудал; 

Стратегийи өмгөөллийн үйл ажиллагаа нь хүний эрх болон нийтийн ашиг сонирхлыг хамгаалах, хуулийн харэгжилтийг хангах, жишиг тогтоох, хууль тогтоомж эрх зүйн бусад актыг боловсронгуй болгох, иргэдийн боловсролыг дээшлүүлэх, шийдвэр, зөвлөмж, дүгнэлтийн гүйцэтгэлийг хангах зэрэг цогц үйл ажиллагааг агуулдаг. Өмгөөллийн үйл ажиллагаа нь хэдийгээр саад бэрхшээлийг тойрдоггүй ч,  эрх зүйн шинэчлэл, олон нийтийн хандлагыг зөв гольдролд чиглүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлдэг.

Манай байгууллага 2022 оноос эхлэн Ховд аймгийн Мянгад сумын нутаг Халзан бүрэгтэй дэх “Монголиан нэшнл рийр ийрт корп” ХХК-ны үйл ажиллагаатай холбоотой зөрчилтэй асуудлууд, нийтийн эрх ашигт харшлаж буй зүйлүүд болон Цэцэг сумын нутаг Цагаан эргийн хууль бус олборлолт, авлига, байгаль орчинд учруулсан хохирлыг шүүх байгууллага хэрхэн шийдвэрлэж байгаа тухайд стратегийн өмгөөлөл явуулж ирэв. Халзан бүрэгтэйн асуудлаар 2022-2023 оны байгаль орчныг хамгаалах нөхөн сэргээх менежментийн төлөвлөгөөг хууль зөрчин баталж, хууль бус үйл ажиллагаа явуулсныг нягтлан судлаж, нотлох баримтуудаар нотлон Ховд аймаг дахь захиргааны хэргийн шүүхэд нэхэмжлэл гаргаж шийдүүлсэн бол “Монголиан нэшнл рийр ийрт корп” компаний одоо эзэмшиж байгаа ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл хууль бус болохыг мөн нарийвчлан судлаж тогтоогоод, хуулийн дагуу Байгаль орчин аялал жуулчлалын яамаар (одоогийн Байгаль орчин уур амьсгалийн өөрчлөлтийн яам) дүгнэлт гаргуулах асуудлыг Мянгад сумын Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал, Ховд аймгийн Засаг даргатай хамтран тавьсан бөгөөд яаман дээр тухайн асуудлыг шийдвэрлэх нь хүлээгдэж байна. Эдгээр нь иргэд олон нийт, оршин суугчдын хууль ёсны эрх ашгийг хамгаалах, нийтийн эрх, эрх чөлөөг дээдлэхэд чиглэгдсэн зайлшгүй үйл ажиллагаа юм. Судалгаа, өмгөөллийн явцад илэрсэн нарийн тодорхой асуудлуудыг мэдээлэх, холбогдох албаны хүмүүст таниулах, цаашдын эрсдлээс сэргийлэх үүднээс эдгээр асуудлаар болон эрдэс баялаг, уул уурхайн салбар дахь хариуцлага, ил тод байдлын асуудлаар нийтийн сонсгол зохион байгуулах боломж олгохыг аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал, Засаг даргад шаргуу дэвшүүлсээр байгаа болно.

Стратегийн өмгөөллийн туршид хуримтлуулсан мэдээлэл, илрүүлэн тавьсан гогцоо асуудлуудын тухай системчилсэн тойм мэдээллийг дараах зурган таниулгуудаас үзнэ үү.     

Гурав: Ил тод байдал, хариуцлагатай холбоотой тулгамдсан асуудлууд; 

Монгол улсын үндсэн хууль, Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль, Захиргааны ерөнхий хууль, Ашигт малтмалын тухай хууль, Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль, Байгаль орчны багц хууль гэх мэт хууль тогтоомжууд, мөн холбогдох журмуудад ашигт малтмалыг хайх, ашиглах, олборлох, байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн тэнцвэрийг хадгалахтай холбоотой тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч аж ахуйн нэгж, бизнесийн байгууллага, төрийн удирдлага захиргааны байгууллагын үйл ажиллагааг иргэд ард олонд нээлттэй, ил тод байлгах, хуулиар олгогдсон чиг үүргийнхээ дагуу хариуцлага хүлээдэг байх талаар тодорхой заалтуудыг тусган хуульчилж өгсөн. Гэвч бодит байдалдаа бол дээр дурьдагдсанчилан хэрэгжилт хангалтгүй, алдаа дутагдал цөөн бус байна. Судалгааны мониторингийн үр дүнд:    

1. Төрийнбайгууллагууд үүрэг хариуцлагаа сайтар ухамсарлах, хуулийн хүрээнд иргэний нийгэм, шинжээчид, мэргэжлийн байгуулагууд, иргэд олон нийт, хувийн хэвшил гэхчлэн бүх талуудтай хамтран ажиллахад суралцах;

2. Эрдэс баялаг, байгаль хамгаалах салбар дахь хэн нэгний болон нийт олны  эрх ашгийг хөндсөн аливаа шийдвэр гаргахдаа Захиргааны ерөнхий хуулийн дагуу (27 дугаар зүйл)сонсох ажиллагааг заагдсан нөхцлөөр заавал явуулж хэвших;

3. Хөндлөнгийн хяналтыг нэвтрүүлэх, аливаа шийдвэр гаргахад бүх талуудын санал бодлыг харгалзан үзэх гэх мэт оролцооны арга барилуудыг цаашид тасралтгүй хөгжүүлэх;

4. Захиргааны байгууллага, албаныханҮндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомжуудад заагдсан нийтийн эрх, хүний эрхийг хамгаалах үүргээ сайтар ухамсарлах, ил тод, нээлттэй байдлыг бодитоор хэрэгжүүлэх, зөвлөмж, шүүмж, саналуудад ач холбогдол өгч хэвших нь нэн чухал байна гэсэн дүнэлтэд хүрээд байна.  

        Энэхүү дүгнэлтийг үндэслэн зөвлөмжлөх нь:

Нэгдүгээрт: Хөшөөтийн уурхайн орон нутгийн хамтран ажиллах гэрээг дүгнэж, талуудын болон олон нийтийн хяналтыг сайжруулах, тайланг ил тод болгох, бодит дүнг нягтлан үзэх боломж бүрдүүлэх. ОҮИТБС-гын дэд зөвлөл болон хөтөлбөрийн багаас санал болгосны дагуу гэрээг дүгнэхэд бүх талын оролцоог хангах, давхар хяналт тавих боломж бүрдүүлэх, Гэрээ байгуулаагүй тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчидтэй оролцоог хангасан, нээлттэй, ил тод байдлаар  хэлэлцээр үүсгэж, гэрээ байгуулах ажлыг хэрэгжүүлэх;

Хоёрдугаарт: Ард иргэдийн үндсэн хуулиар олгогдсон эрх зөрчигдөж, чимээгүй аюул нүүрлээд буйг онцгой анхаарч хуулийн дагуу нийтийн эрхийг хамгаалах чиг үүргээ хэрэгжүүлэх. Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч зориудаар худал мэдээлэл түгээх, албан тушаалтнууд хууль зөрчих, бусармаг зүйлийг аялдах явдлууд байгааг анхаарч, тухай бүр таслан зогсоох арга хэмжээ авах. “Халзан бүрэгтэй”-д өрнөж буй үйл явдлыг тойрсон хууль бус асуудлууд, аюул хөнөөлийн талаар үнэн мэдээллүүдийг нийтэд хүргэж, мэдэх эрхийг хангах, сонсгол, өргөн хэлэлцүүлэг өрнүүлэх, сургамжийг таниулах зэрэгт Захиргааны байгууллагаас хуулийн хүрээнд үүргээ хэрэгжүүлж ажиллах.

Гуравдугаарт: “Цагаан эргийн хэрэг явдал”-ын тухайд төрийн байгууллагууд (Байгаль орчны яам, аймаг, сумын Засаг дарга, ИТХ)  хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэх. Хэргийг шүүхээр шийдвэрлэхэд хууль ёсны хохирогчийг оролцуулахгүй байгаа явдлыг анхаарч, энэ талаар гомдол, санал гарган, таслан шийдвэрлэх ажлыг хуульд нийцүүлэхийн төлөө тэмцэх, Цагаан эрэгт учирсан экологи, эдийн засгийн хохирлыг бодитоогоор арилгахад чухалчилан анхаарах”

Дөрөвдүгээрт:  Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилгын аймгийн дэд зөвлөлийн ажлыг эрчимжүүлж, олон улсын стандарт, үндэсний бодлого, орон нутгийн дэд зөвлөлүүдийн үйл ажиллагааны үлгэрчилсэн дүрэмд нийцүүлэн ажиллуулах бололцоо нөхцлийг бүрдүүлэх, “хамтын оролцоот байгаль орчны мониторингийн баг”-ийг Ховд аймагт бий болгож ажиллуулах асуудлыг судлах, хөндлөнгийн хараат бус хяналтын тогтолцоог нэвтрүүлэх, зарим захиргааны шийдвэр, баримт бичгүүдийн хэрэгжилт, үр дүнд бодитой хяналт тавих. Тухайлбал Ховд аймгийн Засаг дарга болон МоЭнКо ХХК-ний хооронд байгуулагдсан хамтран ажиллах гэрээнд заасны дагуу уг гэрээний хэрэгжилт, үр дүнд хөндлөнгийн, хараат бус хяналт мониторинг хийлгэх, талуудын оролцоог хангах, ил тод нээлттэй байх тухай заалтуудыг бодитоор хэрэгжүүлэх, хөндлөнгийн болон мэргэжлийн хяналтийн байгууллагуудын хяналт, шинжилгээ, мониторинг, аудитын үр дүнд өгөгдсөн дүгнэлт, зөвлөмжүүдийн мөрөөр авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээг заавал тайлагнаж, үр дүнг тооцон ажиллах гэсэн санал зөвлөмжийг хүргүүлж байна.

ТӨСЛИЙН БАГ