Хөршийн мэдээнүүд бүлэг

Алтайн бүгд найрамдах улс өнөөдөр олон улсын анхаарлыг татах төв болж байна. 2025 оны 9-р сарын 16-наас 18-ны өдрүүдэд Манжерок (ОХУ-ын Алтайн Бүгд Найрамдах Улс) аяллын баазад "Алтай-Түрэгийн өлгий нутаг. Соёл иргэншлийн үүслийн түүх" сэдэвт олон улсын онол - практикийн II бага хурал болов. Энэхүү бага хуралд ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн туслах, Оросын цэргийн түүхийн нийгэмлэгийн захирал Владимир Мединский, Бүгд найрамдах Казакстан улсын Төрийн зөвлөх Эрлан Карин, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Төрийн нарийн бичгийн дарга Марат Иманкулов, Сибирийн тойрог дахь ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхт төлөөлөгч Анатолий Серышев,  ОХУ-ын Шинжлэх ухаан, дээд боловсролын дэд сайд Константин Могилевский, Алтайн Бүгд Найрамдах Улсын тэргүүн Андрей Турчак, түүнчлэн Туркменистан, Узбекистан, Казахстан, Киргизстан, Турк, Азербайжан, Хятадын шинжлэх ухааны сэхээтнүүдийн томоохон төлөөллүүд оролцсон юм.

Владимир Мединский хурлыг нээж үг хэлсний дараа Казахстаны Ерөнхийлөгч Касым-Жомарт Токаев, Киргизстаны Ерөнхийлөгч Садыр Жапаров нар оролцогчдод мэндчилгээ дэвшүүлснийг уншиж танилцуулав. Үүнийг чуулганд оролцогчид алга ташилтаар хүлээж авсан юм. 

Алтайн нуруунд амьдарч асан балар эртний хүмүүсийн талаар 1990-ээд оны үед суурь судалгаа хийсэн ОХУ-ын ШУА-ийн академич А.П.Деревянко “Денисованчуудын үүсэл ба орчин үеийн хүн бүрэлдсэн тухай үзэл баримтлал – Хомо Сапиенс” хэмээх томоохон лекц уншив. Чуулганы нэгдсэн хуралдаанд Бүгд Найрамдах Казахстан Улсын Аль-Фарабигийн нэрэмжит Үндэсний Их Сургуулийн Удирдах зөвлөлийн дарга, ректор, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, профессор Жансент Түймебаев “Турк-Монголын соёлын өв ба казахуудын өвөрмөц байдал - Угсаатны хэл шинжлэлийн шинжилгээ” сэдвээр илтгэл тавьж, бага хуралд оролцогчдод хандан үг хэлсэн. Тэрбээр хэлсэн үгэндээ “Түрэг, славян үндэстэн нь эрс ялгаатай, тэдний соёл иргэншил нь нэгнээсээ хамааралгүй хэмээсэн, шинжлэх ухааны үндэслэлгүй, таамаг суртлууд өнөөдөр олонтаа яригдаж байгаа нь үнэнтэй нийцэхгүй зүйл. Турк, славянууд хэл шинжлэл, соёл, түүхийн нийтлэг гарал үүсэлтэй гэдгийг эрдэмтэд өөрсдийн бүтээлээрээ нотолсон гэдгийг чухалчилан дурьдаад, бага хуралд дээр хөндөгдсөн зарим асуудлын ач холбогдлыг онцлон тэмдэглэв.

Б.Жамгерчиновын нэрэмжит Түүх, археологийн хүрээлэнгийн захирал, түүхийн шинжлэх ухааны доктор, профессор, Бүгд Найрамдах Киргиз Улсын Шинжлэх ухааны академийн академич Абылабек Асанканов сэтгэл хөдөлгөм, үнэмшилтэй илтгэл тавив. Түүний эрдэм шинжилгээний илтгэлийн сэдэв нь “Киргиз ба Алтайн ард түмний удам зүй генетикийн холбоо” гэсэн нэртэй юм. Энэ илтгэлд эрдэм шинжилгээний томоохон экспедицийн 2025 оны 9 дүгээр сарын эхээр Алтайн Бүгд Найрамдах Улсын бүс нутгуудаар хийсэн судалгаа шинжилгээний үр дүнд тулгуурласан, хараахан хэвлэгдээгүй шинэ “монографи” багтаж байгаа хийгээд Алтайн нурууны уугуулууд болон Киргизүүдийн соёл, хэл, түүхийн салшгүй холбоо хэлхээний тухай мэдээллийг агуулжээ.

Тэрчлэн чуулганы хуралдааны дараа Жансент Туймебаев, Киргизийн үндэсний их сургуулийн ректор, профессор Догдурбек Чонтоев нар сэтгүүлчидтэй чөлөөт уулзалт хийсэн агаад энэ үеэр Жансент Түймебаев хэлхдээ “бага хурал шинжлэх ухааны өндөр түвшинд болж, нэгдсэн болон салбар хуралдааныг зохион байгуулсан нь тун сайшаалтай. Энэ хуралдаанаар яригдсан зүйлсийг Еврази даяар олон нийтэд хүргэх нь чухал” хэмээсэн бол, Догдурбек Чонтоев: Төв Азийн бүгд найрамдах улсуудын эрдэм шинжилгээний нийгэмлэг түрэг, славян ард түмний түүхэн нийтлэг байдлын үзэл баримтлалыг үнэмшилтэй нотолж, танилцуулж, цаашид Евразийн аюулгүй байдлыг хангах, хамтын хөгжлийг дэмжихийн тулд нэгдэж нягтрах хэрэгтэй нь бодит амьдралаас тодорхой харагдаж байна” гэсэн юм. 

Салбар хуралдаанууд өндөрлөмөгц чуулганы нэгдсэн хуралдаан болсон ба энэ үеэр Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын ШУА-ийн Абу Рейхан-Бирунигийн нэрэмжит Дорно дахины судлалын хүрээлэнгийн захирал, түүхийн шинжлэх ухааны доктор, профессор, Бүгд Найрамдах Узбекистан Улсын Шинжлэх ухааны академийн дэд ерөнхийлөгч Бахром Абдухалимов үг хэлэв. Тэр хэлсэн үгэндээ “Араб хэл дээрх бичмэл сурвалжид буй Алтай ба өмнөд Сибирийн ард түмний, хотжилт, соёлын тухай шинжлэх ухааны мэдээллийг тодорхой дурьдаж байв.

Туркменистаны ШУА-ийн түүх, археологийн хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээ эрхлэсэн орлогч захирал, түүхийн шинжлэх ухааны доктор Хан-Дурды Курбановын тавьсан “Төвийг сахисан Туркменистан ба Түрэгийн ертөнц – Түүх, орчин үеийн хөгжил” гэсэн илтгэлийг оролцогчид ихэд анхааралтай сонсов. Хуралдаанд оролцогсдын төлөөллүүд хэвлэл мэдээллийнхэн хийгээд сэтгүүлчидтэй уулзахдаа  илэрхийлсэн сэтгэгдлүүдээс дурдвал Бахром Абдухалимов: “Бага хурлын зохион байгуулалтын талаарх миний сэтгэгдэл маш эерэг байна. Бид хамтран судлаачидтай уулзаж, судалгааныхаа хамгийн чухал асуудлуудын талаар ярилцлаа. Хамгийн гол нь бидний өргөн хүрээтэй судалгаа зөвхөн манай улсын шинжлэх ухааны сэтгүүлээр хязгаарлагдахгүй, Төв Азийн Бүгд Найрамдах Улс, Орос болон бусад орнуудад өргөнөөр түгээгдэх боломж нээгдэж байгаа нь сайхан хэрэг. Эцсийн бөлөгт гэвэл өнөөдөр Евразид аж төрж буй түрэг, славян ард түмнүүд маань уг язгуурын хэлхээ холбоотой, нэгдмэл түүхтэй гэдгийг мэдэх нь чухал хийгээд энэ нь бид хэзээнээсээ хамтын зам мөртэй байсан, байгаа, байх ч болно гэдгийг гэрчилж буй хэрэг юм.

Азибек Арипов: “Бага хурал маань яах аргагүй Төв Азийн бүгд найрамдах улсуудын гэсэн онцлогоо товойлгон илэрхийлж, жинхэнэ дорно дахины хэв маягаар зохион байгуулагдсаныг онцломоор байна. Хамгийн чухал зүйл бол Славян, Түрэг үндэстний өнөөгийн анхаарал татаж буй сэдвүүдийн талаар нухацтай ярилцсан явдал. Хэвлэл мэдээллийн салбарынхан маань хүн төрөлхтний оршин тогтнохтой холбоотой асуудлын талаарх эрдэмтдийн хүсэл эрмэлзэл, ололт амжилтыг уншигчид, үзэгчид, сонсогчдид, интернет хэрэглэгчдэд өргөнөөр мэдээлнэ гэдэгт найдаж байна. Алтайн Бүгд Найрамдах Улсын нутаг дэвсгэр нь Түрэг үндэстний өвөг дээдсийн өлгий нутаг гэдэгтэй маргах аргагүй”.

Хан-Дурды Курбанов: “Алтайн нутаг дахь оросуудын зочломтгой байдал надад маш өндөр сэтгэгдэл төрүүлсэн. Түүнчлэн хуралдаан дээр тавигдсан илтгэлүүдийн агуулга нэн чухал юм. Тулгамдсан сэдвээр дугуй ширээний ярилцлага зохион байгуулж байгааг Туркменистаны шинжлэх ухааны нийгэмлэгийнхэн бид  өндрөөр үнэлж байна.  Бид бүгд найрамдах улсын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тайлангаа нийтэлж, энэ чухал мэдээллийг олон нийтэд түгээх болно” гэцгээсэн юм. 

Чуулганы салбар хуралдаанууд түүнээс дутахааргүй ач холбогдолтой байв. Тодруулбал, “Евразийн Түрэг үндэстний утга зохиол, хэл, аман зохиол” сэдэвт дугуй ширээний ярилцлагад Туркийн Улсын Их Сургуулийн (Анкара) доктор, профессор Теке Сүмэй түрэг-монгол, тунгус-якут, буриад хэлний харилцааны тухай илтгэл тавьсан юм. Тэрээр англи хэл дээрх илтгэлдээ Сибирь хийгээд Монголын уугуул ард түмний хэл ярианд түрэг үгс олон байдгийг тэмдэглэв. Тодорхой жишээнүүдийг ашиглан Евразийн ард түмний хэл аялга, авиа зүйн ижил төстэй байдлыг онцлон тэмдэглэв. Тодруулбал, түрэг хэлний аялгуу нь монгол, буриад, якут, тунгус, хакас, тува хэл, тэр дундаа татар, башкир хэлний бүлгүүдтэй авиа зүйн хувьд ижил төстэй байдгийг чухалчлан дурьдсан юм. Энэ нь түрэг хэлтэн ард түмний дунд узуур язгуурын зарим нийтлэг зүйлүүд цөөн бус байгааг харуулж байна. Теке Сүмэй энэхүү онол, практикийн бага хурлын талаарх сэтгэгдлээ хэвлэл мэдээллийнхэнтэй хуваалцахдаа “ОХУ-ын, Алтайн бүс нутагт олон улсын хэмжээний томоохон арга хэмжээ зохион байгуулагдаж буй нь таатай хандлагыг бий болгоно” хэмээн онцлосон. Тэрчлэн “эрдэм шинжилгээний сэтгүүл, монографи, эрдэм шинжилгээний товхимолуудад хэвлэгдэх илтгэлүүдийн шинжлэх ухааны чадавхи өндөр байгаа нь энэ хурлаас харагдаж байна” гэсэн бөгөөд “Турк улсын сэхээтнүүдийн төлөөлөгчийн хувьд энэхүү томоохон симпозиум дээр дэвшүүлэгдсэн үнэ цэнэтэй санаануудыг эрх баригчид болон шинжлэх ухааны нийгэмлэгт хүргэх нь чухал” гэв.

Мөнхүү түүний илтгэлд онцлогдсон нэг чухал зүйл гэвэл “өнгөрсөн жилүүдэд хийгээд одоо, магадгүй ирээдүйд “түрэгизм”-ийн давамгайллыг бий болгох гэсэн олон хандлага байгааг тоомсорлохгүй байж болохгүй”-г онцлон сануулсан явдал байв. Турк улсаас Төв Азийн бүгд найрамдах улсуудын сэхээтнүүд, залуучуудад үзүүлэх нөлөө улам бүр нэмэгдэж буйн цаана улс төрийн зорилго буй гэдгийг судлаач  онцгойлон тунгаасан бололтой. Өөрөөр хэлбэл, ирээдүйгээ харсан "зөөлөн хүч"-ний нөлөө илт мэдрэгдэж байгаа. “Энэ нь зөвхөн Туркийн хамтарсан сургууль, коллеж, их дээд сургуулиудыг байгуулж буй явдлаар хязгаарлагдахгүй. Өнөөдөр Анкара Төв Азийн бүс нутагт цэрэг, улс төр, эдийн засгийн нөлөөгөө нэмэгдүүлж, ялангуяа НАТО-гийн Энх тайвны төлөө түншлэлийн хүрээнд "Темирбаатар" цэргийн хамтарсан сургуулилтыг хийж байгааг анзаарах хэрэгтэй. Энэ мэтээр “Аюулгүй байдлын хамтын ажиллагааны байгууллага” (АБХАБ) болон “Шанхайн хамтын ажиллагааны  байгууллага”-ын (ШХАБ) эсрэг Туркийн холбоотнуудын (ОТС) цэргийн бүрэлдэхүүнийг аажмаар нэмэгдүүлэх, мөн Казахстан, Киргизстан, Туркменистан, Узбекистаны эдийн засгийг тэлэхэд идэвхтэй нөлөөлөх хандлага ажиглагдаж байгаа. Энэ нь ерөнхийдөө, “Туркийн Улс төрийн байгууллага”-ын (ТУТБ)  -ийн үйл ажиллагааны хүрээнд Туркээс явуулж буй "мөлхөө туркизм" -ээр дамжуулан, Зөвлөлтийн дараах орон зайг эрхшээх гэсэн  Британиас үндэс суурьтай бодлого гэдгийг хаа хаанаа анхаарах хэрэгтэй” хэмээн эрдэмтэн Теке Сүмэй сануулсан байна.

Атабек КУМАРБЕКОВ

Орчуулсан Хиргис Г.ТӨРМӨНХ

Научные аспекты  исторической общности славянских и тюркских  народов 

Республика  Алтай сегодня становится  центром международного притяжения. С 16 по 18 сентября  2025 года в  Манжероке (Россия, Республика Алтай) проходила II международная  научно-практическая конференция  «Алтай-прародина тюрков. К истории зарождения цивилизации». В ней принимали  участие: помощник Президента  РФ, председатель Российского военно-исторического общества Владимир  Мединский; государственный советник Республики Казахстан  Ерлан Карин;  государственный секретарь Кыргызской Республики Марат Иманкулов; полномочный представитель  Президент РФ в  Сибирском Федеральном округе Анатолий Серышев;  заместитель министра  науки и высшего образования   России Константин Могилевский; глава Республики Алтай Андрей Турчак;   а также  большой отряд научной  интеллигенции из Туркменистана, Узбекистана, Казахстана, Кыргызстана, Турции, Азербайджана, Китая.  

 После вступительного слова Владимира Мединского были зачитаны приветствия  участникам большого форума  от   президентов Казахстана Касым-Жомарт-Токаева и Кыргызстана – Садыра Жапарова. И это  было встречено  аплодисментами  участников  конференции.

С большой лекцией «Происхождение денисовца и концепции формирования  человека современного – Homo sapiens» выступил  академик РАН А. П.  Деревянко, который  в 90-е годы прошлого столетия проводил фундаментальные исследования  древнего человека на Алтае.

В пленарной части  с докладом «Тюрко-монгольское культурное  наследие и казахская идентичность: этнолингвистический анализ» выступил перед участниками  конференции  доктор филологических наук, профессор, председатель  правления – ректор  Казахского  национального  университета  имени Аль-Фараби РК  Жансент Туймебаев. Он подчеркнул важность  поднимаемых на  конференции вопросов,  так как сегодня  довольно часто муссируются  антинаучные  темы   о том, что  тюрки и славяне не имеют общих корней, что цивилизации развивались   изолированно. Это не так, и  ученые  своими трудами доказывают, что у тюрков и славян есть общие языковые,  культурные,  исторические корни.

Эмоционально  и доказательно выступил с докладом  доктор исторических наук, профессор, директор института  истории, археологии имени Б. Джамгерчинова НАН Кыргызской  Республики, академик НАН КР Абылабек Асанканов.  Тема его научного  доклада   была сформулирована так: «Этногенетические   связи  кыргызов с народами Алтая». В его научных трудах и  еще  неопубликованной новой монографии о большой экспедиции по районам  Республики Алтай, состоявшейся в начале сентября 2025 года,  есть сведения о неразрывной связи культуры, языка, истории народов Горного Алтая с кыргызами.

Своими мыслями после пленарной части  с журналистами поделились Жансент Туймебаев и ректор  Кыргызского национального университета, профессор Догдурбек Чонтоев.

Жансент Туймебаев:  конференция прошла на высоком научном уровне, организация встреч в пленарной  части и   в секционной работе  заслуживает всяческих похвал.   Важно то, что все наши мысли, труды  будут доведены  до сведения широкой общественности на всем Евразийском  пространстве.

Догдурбек Чонтоев: научные  круги  республик Центрально-Азиатского региона   доказательно  обосновали    и изложили концепцию   исторической общности  тюркских и славянских народов, подтвердили мысли о том, что  нам нужны  совместные пути развития  для дальнейшего  продвижения на пути прогресса и безопасности на Евроазиатском континенте.

А затем в пленарной части заседания выступил:  доктор исторических наук, профессор, директор института востоковедения АН Узбекистана имени  Абу-Рейхана-Бируни, вице президент академии наук Республики Узбекистан  Бахром Абдухалимов. Темой  его  сообщения   была научная информация:  «Алтай и Южная Сибирь  в арабоязычных  письменных источниках: народы, города и культура». 

С большим вниманием был заслушан доклад  доктора исторических наук, заместителя директора  по научной работе  института истории и археологии  АН Туркменистана  Хан-Дурды Курбанова. Его сообщение называлось: «Нейтральный Туркменистан  и тюркский мир: история и современное развитие».

Своими впечатлениями  по поводу организации столь масштабного мероприятия они, а также  и  помощник ректора национального университета  Узбекистана  Азибек Арипов  поделились   с представителями СМИ.

Бахром Абдухалимов: впечатления от  организации конференции  очень хорошие.  Мы встретились с коллегами по научной работе, обсудили важнейшие аспекты своей научной деятельности. Важно то, что наша большая исследовательская работа  не остается  только в научных журналах нашей  республики, а становится достоянием широкой гласности в ЦАР, в России, в других странах.  Ведь сегодня важно знать своих  корнях, о том, что  у тюркских и славянских народов, проживающих на Евразийском континенте,   есть  историческая общность, а значит,  у нас  были, есть и остаются в будущем совместные пути развития.

Азибек Арипов:  достойная организация конференции, хороший, по-настоящему восточный   прием делегаций из республик Центрально-Азиатского региона. А главное-    серьезный разговор о темах, которые сегодня волнуют славянские и тюркские народы. Представители медийного сообщества  донесут до широких масс  телезрителей, читателей, радиослушателей, пользователей  интернетом   чаяния и достижения  ученых в этой важной сфере человеческого бытия. Территория Республики Алтай, действительно, прародина тюрков. Это исторический факт, который невозможно опровергнуть.

Хан-Дурды Курбанов:  впечатлен   российским гостеприимством на земле Алтая. И не только: содержание докладов и сообщений, организация круглых столов по самым важным и животрепещущим темам  достойна самой высокой похвалы научного сообщества  Туркменистана. Мы, в свою очередь, опубликуем доклады  в СМИ республики, доведем эту важную информацию   до широких масс нашего населения.

Не менее значимыми  на конференции были  секционные мероприятия. В частности,  на круглом столе, тема которого была обозначена: «Литература, язык, фольклор тюркских народов Евразии», с докладом   о взаимосвязи  тюрко-монгольского, тунгусско-якутского и бурятского языков   выступила  кандидат  наук, преподаватель  Турецкого  государственного университета  (Анкара) Теке Сюмейе. В своем сообщении на английском языке  она   отметила   множественность тюркизмов  в языках коренных народов Сибири и Монголии. На конкретных примерах преподаватель    заострила внимание  слушателей на  схожести   языковой  фонетики народов Евразийского континента. В частности, в тюркских   наречиях, по ее мнению,  есть  некоторые звуковые  совпадения в словосочетаниях:   с монгольским,  бурятским,  якутским, тунгусским,  хакасским, тувинским языками, не говоря  уже о татарской и башкирской языковой группах.  То есть, прослеживаются  некоторые  общие исторические корни   в  тюркоговорящей среде.

Своими впечатлениями  о прошедшей  научно-практической конференции Теке Сюмейе  поделилась  с представителями СМИ. В целом она отметила позитивный настрой  такого большого международного мероприятия, которое прошло в России, на алтайской земле.  Высок научный потенциал   докладов и сообщений, которые  будут опубликованы в научных журналах, монографиях, исследовательских работах. Она, как  представитель интеллигенции Турецкой  республики,  обязательно доведет до сведения  властей, научной общественности  все те  ценные мысли, которые прозвучали на этом большом  симпозиуме.

В то же время нельзя   обойти вниманием  те  многочисленные   уклоны в   сторону  преимущества  тюркизма  в историческом  прошлом и  настоящем, возможно, будущем,   которые уловили   слушатели в ее сообщении.  Видимо, научный работник  была определенным образом заряжена   на   политическую  составляющую  (в своем  докладе)   нарастающего  влияния Турции на  интеллигенцию и молодежную среду республик Центрально-Азиатского региона. То есть, налицо  воздействие «мягкой силы» с прицелом на будущее, на подрастающее поколение.

И это не только создание  совместных  турецких школ,  колледжей, вузов, но также     сегодня официальная Анкара     наращивает   военно-политическое и экономическое влияние на  ЦАР, в частности, проводя  совместные военные учения   «Темирбаатыр»  в рамках НАТО – «Партнерство во имя мира».  Прослеживается тенденция  постепенного   наращивания  военного контингента  Организации тюркских государств в противовес ОДКБ и ШОС, а также  экономическая экспансия  Казахстана, Кыргызстана, Туркменистана, Узбекистана. И это сегодня   очевидно,  отрицать этого нельзя. А  в целом  же  турецкий   «ползучий  тюркизм» в рамках  деятельности  ОТГ на постсоветском пространстве  имеет четкую  и  основательную британскую основу.

Атабек КУМАРБЕКОВ